مکان زندگی امام در زمان غیبت کجاست؟ جواب این سؤال بسیار واضح است چون معنای امام غایب این است که او غایب است یعنی نمیدانیم کجا زندگی میکند، اگر از محل زندگی او باخبر بودیم دیگر به ایشان امام غایب نمیگفتند، فقط این اندازه یقین داریم که این بزرگوار روی کُرهی خاکی و زمین زندگی میکند نه در آسمانهاست و نه در دریاها.
در روایات آمده است؛ در زمان غیبت کبری؛
لایَعْلَمُ بِمَکانِهِ فِیهَا اِلّا خاصَّۀَ مَوالِیهِ فِی دِینِهِ.[1]
در زمان غیبت کبری محل زندگی امام را فقط موالیان خاص میدانند که کجاست. علامه مجلسی میفرماید: مقصود این است که در زمان غیبت کبری فقط خدمتگزاران خاص و اهل و اولاد آن حضرت و آن 30 نفری که با امام هستند بهعنوان ندماء امام یعنی همصحبتهای ایشان میدانند، امام کجا زندگی میکند.[2]
در دعای ندبه هم که صبح جمعه میخوانیم آمده است؛
«لَیْتَ شِعْرِی اَیْنَ اسْتَقَرَتْ بِکَ النَّوَی بَلْ اَیُّ اَرْضٍ تُقِلُّکَ اَوِ الثَّرَی»
ایکاش میدانستم که در کدام سرزمین به سر میبری، کدام خاک تو را در برگرفته و تو در آنجا مستقرشدهای، مفهوم این جمله هم این است که مکان زندگی امام کاملاً مجهول است و اگر معلوم بود عبارت لیت شعری معنا نداشت.
بعضی از بزرگان طبق نقل بعضی از روایات مکان زندگی امام را در این اماکن معرفی کردهاند. 1. سرداب خانهی امام عسکری؛ 2. مکّه 3. مدینه 4. بیت الحمد 5. کوه رضوی 6. کوه ذی طوی 7. حلّه 8. درّههای دوردست 9. جزیرهی خضراء و دیگر اماکنی که در کتب ذکرشده است. ولی واقع مسئله این است که حضرت در عصر غیبت کبری در مکان معیّنی استقرار ندارند بلکه هر جا که بخواهند تشریف میبرند و وظایفی را که بر عهدهدارند انجام میدهند. البته نداشتن مکان معیّن با محفوظ ماندن از دست ظالمان نیز تناسب بیشتری دارد و کسی نمیتواند این ادعا را بکند که چون از مکان معیّن زندگی امام کسی خبر ندارد پس چنین فردی به نام امام زمان وجود ندارد، چون ما در مقام جواب از این ادعا میگوییم اشکالی ندارد که امام برای محفوظ ماندن از شرّ ظالمان و دشمنان محلّ زندگیاش معلوم نباشد و برای انجام وظایف خود به شهرها و مکانهایی که نیاز است برود و همچنین در انتظار فرارسیدن زمان ظهور و بنا نهادن حکومت جهانی خود به سر ببرد.
علی(ع) فرمودند حضرت مهدی سالهای طولانی در پنهانی از مردم به سر میبرد آنچنانکه اثر شناسان اثر قدم او را نمیشناسند، گرچه دریافتن اثر و نشانهها تلاش فراوان میکنند.
مکانهایی را که در بالا ذکر کردیم فقط بهطور احتمال است.[3]
و هیچکدام هیچ منبع و مدرک صحیحی ندارند که بتوان به او استناد کرد و قابلاعتماد نیست. وانگهی اگر مکان امام معلوم بود جان امام درخطر میافتاد و حتّی او را میکشتند و ایشان امنیت جانی نداشت.
در زمان غیبت کبری برنامه غذایی حضرت مهدی چگونه است و چگونه تأمین میشود؟ اولاً اگر از برنامه غذایی امام بیخبر باشیم ضرری بهجایی نمیرساند و عقیدهای را متزلزل نمیسازد چون ما مطمئن هستیم خدایی که به حکمت بالغه و قوّهی قاهره و مصلحت تامّهی خود امام عصر(عج) را در طول غیبت در خفا و پنهانی نگهداشته است برنامهی غذایی او را هم بهخوبی تأمین میکند چراکه امام مهمان خداوند است و خداوند هم میزبان بسیار خوبی است.
ملاحظه کنید اگر کسی شما را جبراً دو روز یا بیشتر بنا به مصلحتی در منزل خود نگه دارد و مانع از خروج شما بشود برنامهی غذایی و بهداشتی و دیگر نیازمندیهای شما به عهدهی چه کسی است؟ آیا شما دربارهی غذایتان باید فکر کنید با میزبان پرواضح است که ردیف کردن برنامه غذایی شما با میزبان است نه خودتان.
اینک قدری عمیق فکر کنیم و از مباحثات خصوصی امام عصر این مناجات است؛ «یا نُورَ النُّور یا مُدَبِّر اْلامُور اجْعَل لِی وَ لِشِیعَتِی مِنَ الضِّیقِ فَرَجَاً وَ مِنَ الْهَمِّ مَخْرَجاً وَ اَوْسِعْ لَنَا الْمَنْهَج وَ اَطْلِقْ لَنا مِنْ عِنْدِکَ ما یُفَرِّجُ.[4]
یعنی ای نور روشنایی و ای تدبیرکننده امور برای من و شیعیانم، گشایشی از تنگناها و راه نجاتی از ناراحتیها قرار بده و راه پیروزی را برای ما وسیع گردان و از جانب خود آنچه فرج ما را میرساند بر ما ارزانی دار.
ملاحظه میفرمایید اینک امام عصر روحی فداه در کنف حمایت پروردگار است و تا وقتیکه خدا بخواهد باید همچنان در پس پردهی غیبت باشد و برای فرج و ظهورش دقیقهشماری میکند. پس دانستیم که حضرت مهمان خداست و خداوند میزبان اوست.
با این معیار اجازه بدهیم تاریخ را ورق بزنیم و قدری به عقب برگردیم. ببینیم افرادی که به خواست خداوند و ارادهی او در پهنهی گیتی بنا به مصالحی ماندگار شده و یا مورد توجّه خاص خدا قرار داشته و دارند چگونه زندگی کردند و چگونه زندگی را سپری میکنند.
این افراد را بهعنوان نمونه معرفی میکنیم.
1. حضرت خضر پیغمبر، که قبل از حضرت موسی و با هم در زمان او بوده است و بنا بر قولی تا روز قیامت کبری زنده است. امام صادق(ع)فرمود: خدای متعال حضرت خضر را برای این جهت زنده نگهداشته تا از طول عمر او به طول عمر امام زمان استدلال کند.[5]
خوب برنامهی غذایی این پیامبر چگونه است اطلاعی در دست نیست، این اندازه میدانیم که حتماً خداوند او را تأمین میکند و از راهی که ما نمیدانیم.
2. حضرت الیاس و ادریس پیامبر هم بهفرمان خدای متعال بنا بر مصلحتی زنده هستند. این دو پیغمبر برنامهی غذایی آنها چگونه تأمین میشود.
3. حضرت عیسی که تقریباً چند هزار سال قبل از امام زمان متولدشده است هنوز هم به امر خدا و ارادهی او زنده است و او را به آسمان بردند، آب و غذایش چگونه تأمین میشود.
4. حضرت یونس که به قولی در شکم ماهی تا 40 روز زندانی بود این مدت روزهدار نبود چگونه زنده ماند و غذای او چگونه تأمین میشد.
5. خداوند فاطمه بنت اسد مادر مکرمه مولا علی(ع) را به احترام صاحبولایت و خلافت به درون کعبه برد و او را سه شبانهروز درون کعبه جبراً نگه داشت و مولی علی در خانهی کعبه متولد شد، این مادر در این سه روز چگونه غذای او تأمین میشود، حتماً خداوند از او پذیرایی میکرده است.
6. مادر مکرمه حضرت ابراهیم وقتی به ابراهیم حامله شد این مادر هنگام زایمان از ترس نمرودیان در بیابان میان غاری وضع حمل کرد کودک نوزاد را در میان پارچهای پیچید و در میان همان غار گذاشت و با مقداری سنگ هم راه ورود غار را مسدود کرد و به خانه برگشت. این کودک نوزاد هم مهمان خدا بود. این کودک بهطور غیرطبیعی بزرگ میشود، چگونه خداوند آب و شیر و غذای این طفل را در میان غار تأمین میکرد و تا سنّ سیزدهسالگی در میان غار بود.
7. هرگاه حضرت زکرّیا به عبادتگاه مریم میرفت غذای شگفتآوری را مقابل مریم میدهد و میگفت ای مریم این غذا از کجا برای تو میرسد، مریم پاسخ میداد این از جانب خداست و خداوند به هر که بخواهد روزی بیحساب میدهد.[6]
8. اصحاب حضرت عیسی از حضرت عیسی درخواست کردند که غذای آسمانی برای آنها نازل شود و آن حضرت دعا کرد پس سفرهای قرمزرنگ که در میان 2 قطعه ابر قرار داشت نازل گردید و همچنان فرود آمد تا پیش روی آنها بر زمین گذارده شد، بویی بهتر از آن تابهحال به مشامشان نرسیده بود، حضرت عیسی سرپوش را برداشت دیدند ماهی پخته و سرخشدهای است که روغن از آن میچکد و در بالای آنقدری نمک و نزدیک دُم ماهی قدری سرکه و در اطراف آن انواع سبزی چیده شده بود و پنج قطعه نان که روی یکی از آنها زیتون و بر دیگری عسل و بر سوّمی روغن و بر چهارمی پنیر و بر پنجمی گوشت پخته قرار داشت.
1300 نفر زن و مرد فقیر از این غذا خوردند و سیر شدند و هر بیمار و زمینگیری که از آن غذا میخورد شفا میگرفت، آنگاه آن غذا به آسمان رفت. خدایی که اینطور قادر است و چنین مائدهی آسمانی را نازل میکند قدرت دارد امام زمان را هم ازنظر غذا تأمین کند.
ولی این مطلب را میدانیم که غذای امام 4 خصوصیت دارد:
1ـ پاک میخورد؛ 2ـ حلال میخورد؛ 3ـ ساده میخورد؛ 4ـ یکرنگ میخورد. بهعنوان نمونه در تشرف مرحوم آیتاللهالعظمی مرعشی نجفی به خدمت امام عصر در مسجد کوفه نقلشده که امام به آقای مرعشی نجفی فرمودند: سیّد تو گرسنهای چه خوب است شام بخوری، پس سفرهای که زیر عبا داشت بیرون آورد و در آن سه قرض نان و 2 تا خیار سبز تازه بود، گویا الآن چیده شده بود آنوقت چلّهی زمستان بود، من متوجّه این معنا نشدم که این آقا این خیار سبز تازه را در این فصل زمستان از کجا آورده است و من شام خودم را خوردم.
سؤال: غیبت امام یعنی چه و امام غایب به چه معنایی است. در پاسخ به این سؤال باید توجّه به این تقسیمبندی کنیم:
موجودات اقسامی دارند:
1ـ موجودی که میبیند ولی محال است که دیده بشود، مثل خداوند.
2ـ موجودی که دیده نمیشود و نمیتواند ببیند، مثل عقل.
3ـ موجودی که دیده نمیشود ولی میتوان او را دید، مثل همهی مخلوقات وقتیکه غایب شوند.
4ـ موجودی که دیده میشود ولی او را نمیتوان شناخت و نمیتوان تطبیق کرد که کیست، مثل حضرت مهدی(عج) که مردم او را میبینند ولی نمیشناسند نه اینکه او را نمیبینند.
در روایت آمده است که حضرت مهدی از هر پیغمبری یک علامتی و نشانهای دارد و یک علامت هم از حضرت یوسف دارد:
توضیح اینکه برادران یوسف وقتی به مصر آمدند یوسف را دیدند و نشناختند ولی یوسف آنها را دید و شناخت. «فَعَرَفَهُمْ وَ هُم لَهُ مُنْکرِوُن»[7]، اگر به آن حضرت غایب میگویند به این دلیل هست که ظاهر نیست نه اینکه چون حاضر نیست. غیبت به معنای حاضر نبودن، تهمتی است ناروا که به آن حضرت زدهاند، باید فرق میان ظهور و حضور را فهمید. پس امام زمان ما را میبیند ولی ما او را نمیبینیم و یا اگر میبینیم او را نمیشناسیم.
گفتـم روی خـوبت از من چرا نهـان است/ گفتا تو خود حجابی ورنه رخم عیان است
در دعای ندبه هم میخوانیم «بَنفْسی اَنْت مِنْ مُغَیَّبٍ لَمْ یَخْلُ مِنّا» جانم به فدای آن امام غایبی که همهجا حضور دارد (امام غایب حاضر).
امام صادق(ع) فرمودند: حضرت صاحبالامر در بین مردم رفتوآمد میکند، در بازارشان راه میرود و بر فرشهای آنها قدم میگذارد، مردم او را میبینند ولی نمیشناسند و به همین وضع زندگی میکند تا هنگامیکه خدا اجازه دهد خودش را معرفی کند.[8]
در حدیث آمده است «لایُری جِسْمُهُ» یعنی جسم او دیده نمیشود، یعنی هرچند امام بهطور کلّی دیده نمیشود، درواقع غیبت به معنای نبودن نیست همانطوری که به معنای نامرئی بودن هم نیست، معنای صحیح غیبت ناشناس بودن است، یعنی امام در جامعه حضور دارد ولی شناخته نمیشود. این همان معنای لغوی غیبت است که اختفا و عدم ظهور است نه عدم حضور.
در روایت دیگر آمده است صاحبالامر هرسال در مراسم حجّ حاضر میشود، او مردم را میبیند و میشناسد و مردم او را میبینند ولی نمیشناسند.
یک نتیجه هم از این بحث میگیریم که این معجزه بسیار بزرگی است که امام دارد و به دست خدا جاری میشود. و آن اینکه امام در زمان غیبت کبری برای حفظ جان مبارکش دیگر نیاز به وجود محافظ و مسلّح و نگهبان نیست و با همین معجزه جان او در کنف خداوند و از همهی خطرات در امان است، چون دشمنان وقتی او را نمیشناسند نمیتوانند به او آسیبی برسانند. انسان اگر بخواهد کسی را به قتل برساند باید او را بشناسد تا شخص موردنظر را کشته باشد و چون امام را نمیشناسند او در حفظ خداست از همه آسیبها.
زندگی امام در زمان غیبت؛
او در میان جامعه و در میان مردم است، آمدوشد او در میان تودهی مردم علنی و آشکار است، مردم او را میبینند ولی او را نمیشناسند و این نیز همچنانکه گفته شد امری بدیع و شگفتآور نیست. زندگی او در میان مردم به همین علّت، طبیعی است و دیگر نیازی نیست او را در وسط اقیانوس اطلس در جزیرهی خضراء جا دهیم و مدّعی شویم هر هواپیما که از آن منطقه بگذرد گم و یا سقوط میکند و یا هر کشتی که از آن نقطه عبور کند محکوم به غرق است. او در بین ما و گاهی در حین آمدوشد در محلّهی ما است، از درد ما آگاهی دارد و از ضعف و مظلومیت مردم باخبر و از آن متأثّر است و از بیتفاوتی بعضی از مردم نسبت به مسائل جاری آزردهخاطر است. در مواردی هم کمک میکند حتّی به داد درماندگان میرسد، برای آنها پول و آذوقه میفرستد.
حضرت مهدی در زمان غیبت کبری دارای همسر و خانواده و فرزندان است و مگر غیرازاین معقول است. او نیز چون پیامبر است و مثل علی بن ابیطالب و دیگر امامان است. خانه دارد، زندگی دارد، اهلوعیال دارد ولی چه ایرادی دارد که خانوادهی ایشان از کنه وجودی او بیخبر باشند و یا اینکه باخبر هستند ولی مأمور به سکوت باشند. مگر نمونهی آن را در گذشته و حال نداشته و نداریم. وانگهی مگر جز این است که او قادر به تصرف در افکار و اذهان و دیدهاست و خداوند نیز مؤیّد اوست.
روایات ما میفرماید:
امام صادق(ع): «کَأنِّی اَرَی نُزولَ القائم فِی مَسْجِدِ السّهْلَۀِ باَهْلِهِ وَ عیاله»
امام صادق(ع) فرمود: گویا میبینیم که حضرت مهدی با خانواده و عیالش در مسجد سهله نزول میکند و در دعا برای حضرت مهدی میخوانیم؛
«اللّهمَّ أعطِ فِی نَفسِهِ وَ أهلِه وَ وَلَدِه وَ ذُرِّیَتِهِ»[9]
خداوندا برای او گشایش و باب خیری در خانواده و فرزندان و ذریّهی او به او عطا کن.
روایات ما میگوید امام زمان مثل جدّش امیرالمؤمنین است، لباس غلیط میپوشد، غذای خَشن میخورد و با حدّاقلّ زندگی میکند، لحظهای آرام نیست، با افراد غیبی هدایت میکند. در تلاش برای وصول به هدف است، با مردم در ارتباط است، اهل کمکرسانی و زیر بازو گرفتن ضعیفان است. با یک دیدی عمیق و الهی اوضاعشان را زیر نظر دارد و به فرمودهی امام علی(ع) زندگی او با زندگی ضعیفترین بندگان خداوند تطابق دارد و یکی است. حضرت امیر فرمود: «انّ الله فَرَضَ عَلی اَئمّۀِ الْعَدْلِ اَنْ یُقَدِّرُوا مَعِیشَتَهُمْ بَضَعفَۀِ النَّاسِ»[10]
خداوند واجب کرده است بر امامان عادی که زندگی و معیشت خودشان را با زندگی و معیشت ضعفاء جامعه تطبیق بدهند و مبادا از قشر مرفّه جامعه محسوب شوند که در این صورت نمیتوانند برای مردم الگو در جهت زهد و بیرغبتی به دنیا باشند.
پینوشت
[1] - بحار، ج 52، ص 155.
[2] - مرآۀالعقول، ج 4، ص 52
[3] - نهجالبلاغه، خطبه 150.
[4] - مصباح کفعمی، ص 305.
[5] - بحار، ج 51، ص 222.
[6] - سوره آلعمران، آیه 37.
[7] بخشی از سوره یوسف، آیه 58.
[8] - بحار، ج 52، ص 154.
[9] مفاتیحالجنان
[10] - نهجالبلاغه، خطبه 200.